Bijstand veelvoorkomende bron van schulden

In Nederland hebben ruim 286.000 personen een bijstandsschuld met een totale waarde van 1,4 miljard euro. Hoe en wanneer ontstaan deze bijstandsschulden? En wat kenmerkt personen met zulke schulden? Uit onderzoek van de Universiteit Leiden blijkt:

• 1 op de 5 bijstandsgerechtigden heeft bijstandsschulden
• Gemiddelde openstaande schuld: 6.600 euro per persoon
• Bijstandsschulden ontstaan veelal rond aanvang en einde van de bijstandsuitkering

De gemiddelde bijstandsschuld bedroeg in januari 2020 ruim 6.600 euro. Dit is vergelijkbaar met zes maanden bijstandsuitkering voor een alleenstaande. Bijna tweederde had een schuld boven de 1.000 euro; vijftien procent had een schuld van meer dan 10.000 euro. Ondanks een gemiddelde maandelijkse terugbetaling van 52 euro, betaalde bijna zestig procent in een bepaalde maand niets terug. Dit kwam vaak door de beslagvrije voet of preferente schuldeisers zoals de Belastingdienst. Bij ruim driekwart van de personen stond de schuld langer dan een jaar open, en bij 45 procent zelfs langer dan drie jaar.

Soorten bijstandsschulden

Bijstandsschulden kunnen worden ingedeeld in vier categorieën:

1. Vorderingen door overtreding van de inlichtingenplicht: hierbij moeten bijstandsgerechtigden onterecht ontvangen uitkeringen terugbetalen, vaak gepaard met boetes. Dit kan het gevolg zijn van het niet doorgeven van veranderingen in inkomen of leefsituatie, waarbij zowel onbewuste fouten als bewuste fraude worden bestraft.
2. Vorderingen zonder overtreding: deze ontstaan door administratieve fouten van gemeenten.
3. Bijzondere bijstandsleningen voor noodzakelijke uitgaven: bijvoorbeeld voor woninginrichting of bedrijfskapitaal voor zelfstandigen.
4. Overige schulden: denk aan verhaal op onderhoudsplichtigen en voorschotten op bijstandsuitkeringen.

Personen met meerdere typen schulden komen vaak voor: 31 procent had een vordering vanwege overtreding van de inlichtingenplicht, 41 procent zonder overtreding, en ruim 40 procent had een lening.

Personen met bijstandsschulden: wie zijn dat?

Personen met bijstandsschulden bevinden zich vaak in een kwetsbare financiele positie:

• Bijna de helft ontvangt bijstand. De kans op bijstandsschulden neemt af naarmate de duur van de uitkering toeneemt. Slechts 30 procent heeft inkomen uit arbeid, waarvan tweederde met een tijdelijk contract.
• Daarnaast heeft 42 procent van deze groep problematische schulden, bijna twee keer zoveel als bijstandsgerechtigden zonder bijstandsschuld.
• Ook gezondheidsproblemen komen veel voor, met 35 procent die medicatie gebruikt voor chronische aandoeningen en 18 procent voor mentale problemen.

Personen met bijstandsschulden zijn vaak jonger, vaker man, hebben vaker een migratieachtergrond en zijn minder vaak alleenstaand.

Ontstaan

Bijstandsschulden ontstaan vaak rondom de aanvang en beëindiging van een uitkering. Direct na de start van een bijstandsuitkering stijgt het percentage mensen met een schuld van 12 naar 30 procent binnen een jaar. Dit wordt veroorzaakt door voorschotten op de uitkering, bijzondere bijstandsleningen en terugvorderingen. Bij beëindiging van de bijstand stijgt de kans op schulden eveneens, van 22 naar 33 procent binnen vier maanden. Ook vijf jaar na beëindiging heeft 18,5 procent nog steeds een schuld. Deze toename wordt deels veroorzaakt door de onvoorspelbaarheid van veranderingen zoals werk of verhuizing, waarbij informatie vaak te laat beschikbaar is voor gemeenten.

Aanpak

Betere informatievoorziening, snellere verwerking van uitkeringswijzigingen en het proactief informeren van bijstandsgerechtigden kunnen preventief helpen. Verdergaande maatregelen zijn echter nodig om structureel nieuwe schulden te voorkomen, zoals een herziening van de regels rondom terugvordering en bijzondere bijstand. Daarbij is het belangrijk om de ‘menselijke maat’ centraal te stellen en te voorkomen dat onbedoelde fouten als fraude worden bestempeld, zoals is gebeurd bij de boodschappenaffaire.

Gemeenten moeten ook rekening houden met de complexe, meervoudige relatie tussen burgers met bijstandsschulden en de gemeente. Negatieve ervaringen met de gemeente als schuldeiser kunnen namelijk doorwerken in de relatie met andere professionals binnen de gemeente.