De financiële zelfredzaamheid van statushouders: belemmeringen en bouwstenen

Deze publicatie van Kennisplatform Integratie & Samenleving (KIS) richt zich op de financiële zelfredzaamheid van statushouders in Nederland. Het doel is om gemeenten te ondersteunen bij de inburgering en om de financiële zelfredzaamheid van statushouders te verbeteren.

Financiële zelfredzaamheid betekent kortgezegd dat mensen weloverwogen keuzes kunnen maken met betrekking tot hun financiën. Wanneer mensen financieel zelfredzaam zijn zorgen deze keuzes er voor dat hun financiën op korte én lange termijn in evenwicht zijn. Ook weten zij wanneer zij hulp moeten inschakelen.

In 2017 heeft KIS al een verkenning van het Nederlandse beleid t.o.v. de financiële en sociale zelfredzaamheid van nieuwkomers gepubliceerd. Hierin werd voornamelijk ingegaan op EU-arbeidsmigranten, statushouders en gezinsvormers. De focus lag hierbij voornamelijk op statushouders. Uit de verkenning werd geconcludeerd dat het nieuwkomers in Nederland het lastig hebben met het financiële vlak. Vanwege de complexiteit van het Nederlandse financiële systeem (denk aan toeslagen, eigen risico, naheffingen) kunnen nieuwkomers snel in de financiële problemen komen. Daarnaast kan ook de complexiteit van de Nederlandse taal zorgen voor problemen bij nieuwkomers.

In de verkenning werd geconstateerd dat er al verschillende maatregelen zijn getroffen waarmee gemeenten proberen om de financiële situatie van nieuwkomers te verbeteren. Wel is deze hulp voornamelijk vraaggestuurd, terwijl nieuwkomers vaak niet op de hoogte zijn van de route naar deze hulp. Ook werd meer aandacht gegeven aan financiële zelfredzaamheid en minder aan sociale zelfredzaamheid.

Verder kwam uit de verkenning naar voren dat de focus van het beleid van veel gemeenten met name gericht was op het helpen van statushouders en niet op gezinsvormers en EU-arbeidsmigranten. Daarom is dit onderzoek dan ook met name gericht op de financiële zelfredzaamheid van statushouders.

Statushouders
We spreken over vluchtelingen wanneer mensen hun land zijn ontvlucht wegens de vrees om vervolgd te worden (om politieke of religieuze redenen). Wanneer vluchtelingen vervolgens in Nederland asiel aanvragen worden zij asielzoekers genoemd. Als zij na de asielprocedure een verblijfsvergunning krijgen worden zij statushouders genoemd. Als statushouders krijgen deze mensen vervolgens een woonruimte toegewezen in een gemeente in Nederland. Binnen deze gemeenten bestaan grote verschillen op het vlak van aantal inwoners, aantal nieuwkomers, kansen en belemmeringen. Niet iedere gemeente zal dus op dezelfde manier omgaan met het bevorderen van de financiële zelfredzaamheid van statushouders.

Er wordt veel gevraagd van statushouders die zich in een eigen woning in een Nederlandse gemeente vestigen. Dit onderzoek brengt de factoren naar voren die statushouders belemmeren om financieel zelfredzaam te zijn. Daarnaast richt het onderzoek zich ook op de bouwstenen die financiële zelfredzaamheid kunnen bevorderen.

Belemmeringen en bouwstenen
Het complexe (financiële) systeem in Nederland kan er voor zorgen dat statushouders in de financiële problemen of schulden terechtkomen, zeker als zij nog bezig zijn met het leren van de Nederlandse taal en het halen van hun inburgeringsexamen. Gemeenten zouden moeten inzetten op samenwerking, inzetten op toegankelijke hulp, cultuursensitief werken, maatwerk leveren en het ontwikkelen van een langetermijnvisie. Zo kan de financiële zelfredzaamheid van statushouders worden bevorderd.

Vanuit het Rijk zijn de veranderingen in de (financiële) ondersteuning van statushouders benoemd die vooral bij gemeenten terecht komen. Het doel blijft om statushouders zelf verantwoordelijk te maken, maar een gemeente kan tijdelijk een deel van deze verantwoordelijkheid op zich nemen door bijvoorbeeld budgetbeheer te organiseren. In sommige gemeenten zijn al initiatieven gestart om hiermee om te gaan, maar er zijn ook gemeenten die nog zoekende zijn naar hoe ze in de praktijk tijdelijk kunnen ontzorgen en toewerken naar zelfredzaamheid.

In interviews en netwerkbijeenkomsten kwamen verschillende perspectieven naar voren over dit onderwerp. Enerzijds zijn een aantal gemeenten enthousiast dat ze statushouders kunnen ontlasten in de eerste fase dat ze zich in een gemeente vestigen, omdat allerlei praktische zaken georganiseerd moeten worden. Anderzijds vonden verschillende organisaties dat statushouders niet echt de mogelijkheid krijgen om zelf te leren om bewust met hun financiën om te gaan. Daarnaast werd gesteld dat er hierdoor een afhankelijkheidsrelatie ontstond tussen gemeente en nieuwkomers. Bovendien krijgen statushouders niet de mogelijkheid om zelf te leren om financieel zelfredzaam te worden als ze geen inzicht hebben in hun inkomsten en uitgaven.