Effectief begeleiden van delinquenten met schulden

Schulden onder delinquenten komen veel voor en zijn complex, diepgeworteld en sterk verweven met problemen op andere levensdomeinen. Bovendien belemmeren ze resocialisatie en verhogen ze het risico op terugval in criminaliteit. Zowel delinquenten zelf als professionals die hen begeleiden ervaren veel belemmeringen in de aanpak van schulden. Schuldenproblematiek onder delinquenten is dan ook typisch een vraagstuk om interdisciplinair aan te pakken. Daarbij is het nodig om als betrokken professionals vanaf de start van begeleidingstrajecten systematisch en integraal samen te werken rondom delinquenten met schulden.

Schulden onder delinquenten

In de praktijk merken forensisch sociale professionals dat de vooruitgang die ze in de begeleiding met delinquenten boeken op levensdomeinen zoals wonen, werk en relaties vaak wordt belemmerd door complexe schulden waarmee delinquenten kampen. Deze schulden verhogen mogelijk het recidiverisico, omdat ze het leven ontregelen en stress veroorzaken. Bovendien hangen deze problemen vaak sterk samen met problemen op andere leefgebieden, zoals opleiding, werk, verslaving en mentale en fysieke gezondheid. Zonder hulp zijn delinquenten vaak niet in staat uit financiële problemen te komen en hebben ze geen uitzicht op een schulden- én delictvrije toekomst. Schulden onder delinquenten zijn dus een belangrijk probleem.

Belemmeringen

Belemmeringen voor delinquenten
Voor delinquenten zelf veroorzaken schulden vaak gevoelens van schaamte, frustratie en stress. Wanneer er sprake is van informele schulden die gepaard gaat met dreiging vanuit het criminele netwerk vergroot dit de druk die delinquenten ervaren en maakt dit het spreken over hun schulden extra precair. Ook is de toegang tot hulp voor delinquenten met schulden veelal beperkt. Vaak voldoen delinquenten niet aan de officiële of onofficiële voorwaarden voor schuldhulpverlening of hebben ze schulden die niet worden meegenomen in schuldhulpverlening, zoals informele schulden of schulden bij het CJIB. Bovendien recidiveren ze regelmatig of zorgen verslaving en fysieke en mentale gezondheidsproblemen ervoor dat ze niet in staat zijn zich aan afspraken met organisaties te houden. Daarnaast overzien veel delinquenten het traject dat nodig is om schulden aan te pakken niet, zijn de stappen die ze daarvoor moeten nemen vaak te moeilijk en sluit de communicatie van organisaties veelal niet aan op hun niveau, regelmatig als gevolg van een licht verstandelijke beperking die is oververtegenwoordigd onder delinquenten. Als gevolg hiervan voelen delinquenten zich vaak hopeloos.

Belemmeringen voor professionals
Ook forensisch sociale professionals voelen zich vaak machteloos in de begeleiding van delinquenten met schulden. Ze kampen met een gebrek aan kennis en vaardigheden en als gevolg daarvan handelingsverlegenheid bij het begeleiden van delinquenten met schulden, waardoor ze schulden vaak niet bespreekbaar maken, daadwerkelijk aanpakken of delinquenten adequaat doorverwijzen. Dit verklaart, naast de redenen waarom het schuldhulpverleningstraject voor (ex-)delinquenten extra zwaar is, waarom (ex-)delinquenten zijn ondervertegenwoordigd binnen schuldhulpverlening. Daarnaast missen delinquenten soms ook randvoorwaarden die nodig zijn willen professionals hen adequaat kunnen begeleiden bij financiën, zoals het hebben van inkomen, huisvesting, en soms al een geldig identiteitsbewijs of postadres.

Effectief begeleiden van delinquenten

In algemene zin zijn in het werken met delinquenten zowel effectieve interventies en methodes als de werkstijl, professionele vaardigheden en persoonskenmerken van professionals van belang. Ook draagt een continue en effectieve werkalliantie tussen professionals en cliënten aantoonbaar bij aan de mate waarin begeleiding succesvol is en kan onder meer samen afstemmen over doelen en opbouwen van onderling vertrouwen leiden tot recidivevermindering.

Weinig is echter bekend over wat specifiek effectief is in de begeleiding van forensische cliënten met schulden. Gezien de complexiteit van de problematiek is het van belang op micro-, meso- én macroniveau aandacht te hebben voor de invloed van financiële problematiek onder delinquenten en wat dit vraagt in begeleiding en behandeling.

Microniveau
De sterke samenhang tussen schulden en delictgedrag laat zien dat het belangrijk is de begeleiding van delinquenten niet alleen te richten op technisch financieel inzicht – bijvoorbeeld door cliënten te leren budgetteren en leren overzicht te krijgen over inkomsten en uitgaven –, maar ook alert te zijn op de mate waarin schulden samenhangen met andere problemen – zoals delictgedrag, verslaving, huiselijk geweld, andere vormen van agressie en uiteindelijk delictgedrag – en de invloed van dit samenspel op het leven van delinquenten. In de begeleiding van (forensische) cliënten moet dus ook aandacht worden besteed aan het risico dat hun financiële situatie oplevert voor andere levensdomeinen. Ook is het van belang tijdens de begeleiding meer aandacht te besteden aan financiën als potentiële risicofactor en dit ook met cliënten te bespreken door hen bijvoorbeeld daadwerkelijk de vraag te stellen: “In hoeverre vormt jouw financiële situatie momenteel een risico?” Dit vraagt niet direct extra tijd en investering en kan helpen zicht te krijgen op de omvang van het probleem en samen te werken met andere professionals.

Mesoniveau
Ook is het belangrijk dat professionals worden gestimuleerd kennis en vaardigheden op te doen om delinquenten met schulden te begeleiden en daarin samen te werken met andere professionals. Dit vraagt ook training en facilitering vanuit organisaties. Daarnaast is het essentieel dat de verschillende bij (forensische) cliënten betrokken professionals vanaf het begin van het begeleidingstraject integraal samenwerken. Omdat financiële problemen niet op zichzelf staan maar sterk zijn verweven met andere problemen en een patroon aan steeds toenemende problemen kunnen veroorzaken, is het namelijk van belang financiële problemen als vraagstuk van multiproblematiek te benaderen en interdisciplinair op te pakken. Dit is ook cruciaal om vroegtijdig inzicht te krijgen in de situatie van cliënten en te starten met interventies. Daarbij is het nodig dat samenwerking verder gaat dan af en toe een update van de stand van zaken bij elkaar opvragen. Elke betrokken professional dient in de samenwerking gericht de eigen expertise te kunnen inzetten. Dit kan betekenen dat forensisch sociale professionals begeleiden vanuit hun kennis van delinquenten en (de complexiteit van) het bijbehorende gedrag, schuldhulpverleners en bewindvoerders vanuit hun expertise op het gebied van financiële begeleiding en ambulant begeleiders en andere sociale professionals vanuit hun vaardigheden in het ondersteunen bij praktische zaken, zoals het meegaan naar afspraken en ordenen van administratie. Daarbij is goede onderlinge informatie-uitwisseling tussen professionals en maatwerk essentieel voor de continuïteit van zorg. Meer adequate, vroegtijdige, structurele en systematische samenwerking tussen professionals vanuit ieders expertise is dus cruciaal in de aanpak van schulden onder delinquenten.

Macroniveau
Financiële problemen hebben altijd een grote impact op het leven van mensen, maar de gevolgen van schulden zijn voor delinquenten extra groot omdat ze de terugkeer naar de samenleving belemmeren. Bovendien is de toegang tot hulp voor hen extra complex en dus beperkt. Daarbij zijn het de schulden die stress veroorzaken, maar zorgt het schuldensysteem ervoor dat zowel delinquenten zelf als professionals zich vaak machteloos voelen. Dit maakt dat dat delinquenten soms geen andere uitweg zien dan terugkeer naar de criminaliteit. Daarom is op maatschappelijk niveau verbetering van de toegang tot hulpverlening, ook specifiek voor mensen die een delict hebben gepleegd, nodig. Als het systeem hetzelfde blijft, zijn de mogelijkheden van professionals en het effect van hun acties immers beperkt, zelfs wanneer ze onderling samenwerken. Meer specifieke aandacht vanuit gemeenten en organisaties voor schuldhulp voor verschillende groepen kwetsbare burgers in het sociale domein, waaronder delinquenten, is dan ook essentieel, zeker gezien de omvang van de schuldenproblematiek onder deze doelgroep en de ontregelende invloed die deze heeft.

Schuld hebben vs. schuldig zijn

Daarnaast wordt ‘schuld hebben’ maatschappelijk gezien vaak gerelateerd aan ‘schuldig zijn’ en voor delinquenten geldt dit eens te meer. Bovendien is er wanneer incidenten plaatsvinden binnen het forensische domein in de maatschappij al snel de tendens om te roepen om meer focus op veiligheid en strenger straffen. Al heel lang is echter bekend dat alleen straffen niet werkt, maar altijd moet worden gecombineerd met behandeling. Delinquenten worden standaard gezien als daders, maar hebben vaak ook geleden onder omstandigheden, als gevolg waarvan ze met een achterstand in het leven startten en anderen aandoen wat ze zelf misten.

Terugkeer naar criminaliteit is dus vaak geen kwestie van onwil, maar van onmacht. De druk op delinquenten verhogen is daarom geen oplossing, maar heeft eerder het tegenovergestelde effect dat zij terugkeren naar de criminaliteit en niet leren problemen op andere manieren op te lossen. Dit inzicht biedt handvatten voor professionals om meer inzicht te krijgen in de factoren die een rol spelen in het gedrag en (forensische) cliënten te helpen tools te ontwikkelen om mee te doen in de samenleving. Al met al is er meer aandacht nodig voor het risico dat schulden veroorzaken, de achterliggende factoren die daarbij een rol spelen en de vaardigheden die delinquenten nodig hebben om schulden aan te pakken, om hen zo een tweede kans te geven of hoeveel kansen dan ook nodig zijn. Uiteraard is vergelding richting de maatschappij en eventuele slachtoffers nodig. Een effectieve aanpak van materiële problemen onder delinquenten vraagt dan ook een andere manier van kijken naar daderschap en slachtofferschap en oplossingen die zowel recht doen aan vergelding als stress verminderen en ruimte creëren voor delinquenten om aan hun problemen te werken. Alleen dan hebben zij écht kans op een schulden- én delictvrije toekomst.

Dit zijn bevindingen van Gercoline van Beek (Hogeschool Utrecht) haar proefschrift over delinquenten. Meer weten? Download dan de bijlagen.