Feiten, oorzaken en gevolgen van het niet gebruik van inkomensvoorzieningen

Veel mensen die wel recht hebben op bepaalde toeslagen of bijdragen van gemeenten of de landelijke overheid doen hier geen beroep op. Er wordt dan gesproken over ‘niet-gebruik’. Niet-gebruik houdt in dat een burger die wél recht heeft op een regeling hier bewust of onbewust geen gebruik van maakt. Daarnaast zijn er burgers die (tijdelijk) geen recht hebben op inkomensondersteunende regelingen, terwijl zij daar objectief behoefte aan hebben. De Landelijke Cliëntenraad deed onderzoek naar de oorzaken en gevolgen van dit niet-gebruik door middel van interviews.

Het stelsel van sociale zekerheid in Nederland gaat ervan uit dat alle burgers kunnen beschikken over een sociaal minimum. Het sociaal minimum is bedoeld om mensen financieel in staat te stellen een zeker bestaan op te bouwen. Uitgangspunt is dat een primaire uitkering voldoende is en wanneer dat niet het geval is, gebruik kan worden gemaakt van aanvullende regelingen. Uit het signaal van de Landelijke Cliëntenraad blijkt dat door niet-gebruik van inkomensvoorzieningen het sociaal minimum onder druk komt te staan. Dit treft een groep die om al verschillende redenen kwetsbaar is en een beperkt doenvermogen heeft.

Oorzaken

Er zijn heel uiteenlopende oorzaken voor niet-gebruik. Deze oorzaken liggen op het niveau van de regelgeving, de uitvoering en de burger zelf.                        

Bij de regelgeving speelt de complexiteit van het stelsel een rol. Er zijn zoveel regelingen dat veel mensen niet weten waar ze recht op hebben. Regelingen kennen meestal allerlei voorwaarden, zoals inkomens- of vermogensgrenzen of beperkingen qua duur of frequentie, waardoor mensen die serieuze problemen ervaren toch niet in aanmerking komen.

Op uitvoeringsniveau spelen andere knelpunten. Er zijn burgers die na afwijzing voor een uitkering of voorziening vraagtekens zetten bij de kwaliteit van de beoordeling. Er zijn ook burgers die pas na bezwaar, beroep of herziening van het recht gebruik kunnen maken van een uitkering. Lang moeten wachten op een beslissing en niet (voldoende) geïnformeerd worden over de mogelijkheden draagt ook bij aan het niet-gebruik.

Bij burgers speelt naast de onbekendheid met regelingen ook de gedachte dat ze geen recht hebben op een regeling een rol. Daarnaast zijn sommige mensen niet in staat om een regeling te vinden of er gebruik van te maken. Ook speelt angst om benadeeld te worden een rol. Als laatste vinden mensen de kosten voor het aanleveren van informatie of de inbreuk op hun privacy te groot.

Gevolgen

De gevolgen van niet-gebruik van voorzieningen zijn groot. Mensen zien financiële problemen groeien, hebben meer en meer psychische en lichamelijke klachten en kampen met armoede en maatschappelijke isolatie. Niet-gebruik leidt na verloop van tijd tot steeds meer gezondheidsproblemen, waarbij stress een belangrijke rol speelt. Mensen die bewust afzien van een voorziening doen dit omdat ze bang zijn hun huidige uitkering te verliezen of omdat de baten niet opwegen tegen de kosten.

Oplossingen

De Landelijke Cliëntenraad denkt dat oplossingen voor niet-gebruik kunnen worden gezocht in:

• Kritisch bekijken hoe de voorwaarden en eisen van een regeling zich verhouden tot de vraag (de behoefte) van burgers.
• Achteraf toekennen van bepaalde voorzieningen, mede om te voorkomen dat burgers die ‘de boot hebben gemist’ blijvend nadeel ondervinden.
• Het proactief benaderen van de doelgroep en bevorderen van gebruik aanvraagprocedures.