Hoe beïnvloeden schulden het gedrag van mensen?

Hoe beïnvloeden schulden het gedrag van mensen op korte en lange termijn? Hoe komt het dat mensen met schulden soms zulke ‘domme dingen’ doen? Deze handreiking helpt je om het gedrag van een cliënt met schulden beter te begrijpen. Ook krijg je tips hoe je hem het beste kunt helpen.

Deze handreiking is bedoeld voor professionals die regelmatig maar niet dagelijks te maken hebben met cliënten met schulden. 

De invloed van schulden op het gedrag van mensen is groot. Met meer kennis over dat gedrag kun je je cliënten met meer begrip en geduld helpen. En dat helpt als je met ze in gesprek gaat over hun uitgaven, en over een oplossing voor hun schulden. 

Cliënten met schulden doen soms ‘domme dingen’ 

Sommige cliënten met schulden gaan onverstandig met geld om: ze doen dingen die de situatie juist verergeren, en ze passen hun uitgaven niet aan hun inkomsten aan. 

Daar kun je je als professional over verbazen. Zoals een wijkteammedewerker die een huisuitzetting heeft kunnen voorkomen. Op voorwaarde dat de cliënt zijn huurtoeslag direct naar de woningbouwvereniging zal overmaken. Maar nu heeft de cliënt van dat geld een nieuw bankstel gekocht. Hoe komt dat?

Het is zo makkelijk om verwijten te maken: ga beter met je geld om, zoek werk, maak die opleiding af. Maar vraag je liever af hoe het komt dat mensen met schulden zich onverstandig gedragen.

De gevolgen van schulden op de korte termijn

• Door schulden krijg je een tunnelvisie. Mensen met schulden denken alleen maar aan hun geldgebrek. Ze besteden geen aandacht aan andere belangrijke dingen. Bijvoorbeeld hun gezondheid, de kinderen, hun opleiding of werk. Ook al kunnen juist een opleiding of werk helpen om uit de schulden te komen.
• Mensen met schulden kijken niet vooruit en denken niet aan de toekomst. Ze vragen zich alleen af hoe ze die dag weer kunnen rondkomen. Ze sluiten bijvoorbeeld een kortlopende lening af tegen een hoge rente, waardoor ze nog verder in de schulden komen. 
• Gebrek aan geld verkleint je ‘mentale bandbreedte’. Je kunt niet meer logisch nadenken, informatie onthouden en problemen oplossen. Maar dat zijn juist de vaardigheden die je nodig hebt om uit de schulden te komen.

Geldgebrek kan leiden tot een IQ-daling van zo’n 13 punten. Dat is evenveel als het verschil in IQ tussen alcoholisten en niet-alcoholisten.

• Gebrek aan geld zorgt ervoor dat je jezelf minder onder controle hebt. Zelfcontrole heb je nodig om je te kunnen concentreren, te plannen, met sommige dingen te beginnen en andere dingen juist uit te stellen. Minder zelfcontrole leidt vaak tot onverstandige beslissingen. Mensen zijn onvoorzichtig en afwezig. Ze doen vaker impulsieve aankopen en maken meer fouten. 

De gevolgen van schulden op de lange termijn

Mensen met schulden krijgen ook vaak problemen op andere terreinen. Denk aan problemen op het werk als iemand zijn aandacht er niet bij heeft en fouten maakt. Of gezondheidsproblemen als iemand geen geld heeft voor een behandeling. Ook besteden mensen met schulden minder aandacht aan hun kinderen. Daardoor krijgen die ook problemen, bijvoorbeeld op school. 

• Schulden verlagen je zelfbeeld. Mensen met schulden voelen zich vaak machteloos en hulpeloos. Ze voelen zich slachtoffer van de omstandigheden en hebben het idee dat ze geen invloed hebben op hun toekomst. 

Door zo’n negatief zelfbeeld is iemand niet gemotiveerd om zijn problemen aan te pakken. Ook de maatschappij heeft vaak negatieve ideeën over mensen met schulden. Dat verlaagt het zelfbeeld van deze mensen nog verder.

• Kinderen die in schulden opgroeien, hebben last van langdurige stress. Ze leven bij de dag en hebben vooral aandacht voor acute problemen. Dat komt ook door het voorbeeld van hun ouders. Het kind leert bijvoorbeeld niet om doelen voor de lange termijn te stellen.
• De hersenen van kinderen die in schulden opgroeien, ontwikkelen zich anders. Dat blijkt uit hersenonderzoek. Die andere hersenstructuur is vooral te zien in het voorste deel van de hersenen. Dat deel van de hersenen is belangrijk voor de ‘executieve functies’. Die helpen je om activiteiten te plannen en je emoties onder controle te houden. 

Ook voor motivatie en concentratie zijn de executieve functies belangrijk. Een kind dat opgroeit in een gezin met schulden, oefent zijn executieve functies minder. Dat zorgt ervoor dat een kind zich anders ontwikkelt.

• In gezinnen met schulden gaan ouders anders om met hun kinderen. Door hun gebrek aan geld hebben ouders minder ruimte voor een goede opvoeding. Ze hebben minder geduld, minder interesse en minder tijd. Ze communiceren ook anders met hun kinderen en stimuleren hen minder om zelf na te denken. Kinderen hebben dus niet alleen last van hun eigen stress, maar ook van de stress van hun ouders.

Hoe kun je als professional een cliënt met schulden het beste ondersteunen?

Door alle negatieve gevolgen van schulden lukt het mensen meestal niet om zonder hulp uit de schulden te komen. Toch denken ze vaak heel lang dat ze het zelf wel kunnen oplossen. Of ze denken dat schuldhulpverlening alleen bedoeld is voor de allerergste gevallen.

Schulden zijn kip én ei. Alleen uit de schulden komen is daardoor haast niet te doen.

Professionals kunnen mensen met schulden zeker helpen. Bijvoorbeeld door:

• ze te helpen ontdekken wat ze belangrijk vinden in het leven;
• met ze te praten over wat hun leven waardevol maakt;
• ze de gevolgen voor de toekomst uit te leggen van beslissingen die ze nu nemen;
• ze te laten zien dat ze keuzes hebben en welke dat zijn;
• ze voor te bereiden op tegenslagen die ze kunnen verwachten;
• ze te leren met hun emoties om te gaan;
• ze te laten zien dat het niet altijd klopt wat je over jezelf denkt en dat het je kan belemmeren;
• vragen te stellen die hen stimuleren om zelf naar oplossingen te zoeken.

Houd er rekening mee dat een cliënt met schulden niet goed kan plannen en vooruitdenken. Dus herinner hem bijvoorbeeld aan afspraken. Dat kan met een simpel sms’je.