Informele schulden: een tweezijdige medaille

Informele schulden vormen een steeds groter probleem onder zowel Nederlandse moslims als mensen met andere achtergronden. In verband met het feit dat meerdere instanties dit probleem signaleren, heeft het Kennisplatform Inclusief Samenleven (KIS) in opdracht van het Nationaal Zakat Fonds (NZF) een onderzoek uitgevoerd naar informele schulden. Onder informele schulden worden leningen bij vrienden, kennissen en/of familie verstaan. In deze verkenning is aandacht besteed aan het verhelderen van de wereld van informele schulden; hoe ziet deze wereld eruit, welke problemen brengen informele schulden met zich mee en hoe kunnen problematische informele schulden aangepakt of voorkomen worden? Dit rapport geeft je inzicht in de wereld van informele schulden. De inzichten kun je inzetten binnen het hulp- en dienstverleningsaanbod.

Dit onderzoek is specifiek gericht op de doelgroep Nederlandse moslims. Er wordt ingegaan op culturele elementen binnen de Nederlandse moslimgemeenschap die meespelen bij informele schulden (denk bijvoorbeeld aan hechte familierelaties en het feit dat moslims geen leningen met rente aan mogen gaan). Er komen echter ook elementen naar voren die ook bij andere doelgroepen spelen. Hierbij is het van belang om te benadrukken dat informele schulden een bredere maatschappelijke kwestie is; informele schulden spelen niet alleen bij de doelgroep Nederlandse moslims. Hierdoor is een deel van de aanbevelingen ook breder toepasbaar.

De groep met informele schulden binnen de Nederlandse moslimgemeenschap is heel divers. Ook zijn de redenen voor het aangaan van informele schulden erg verschillend. Hierin worden vier elementen onderscheiden: culturele achtergrond, financiële omstandigheden, drempels naar formele hulp en systemische elementen.

Tweezijdige medaille

Informele schulden vormen als het ware een medaille met twee kanten. Aan de ene kant staan informele schulden voor positieve verhoudingen: er is sprake van onderlinge solidariteit, waardoor mensen bij elkaar kunnen lenen. Maar aan de andere kant kunnen informele schulden ook voor problemen zorgen. 

Complexe problematiek

Rondom het hebben van informele schulden hangt een sfeer van schaamte en taboe. Ook is de impact van informele schulden enorm. Het is van groot belang dat mensen hulp krijgen bij informele schulden. Voor mensen met informele schulden is het echter een erg grote stap om hulp te zoeken. 

Informele schulden hebben gevolgen voor sociale relaties, gezondheid & welzijn, veiligheid, impact op participatie en informele arbeid en criminaliteit. De gevolgen kunnen zowel impact hebben op het individu als op de familie en de gehele gemeenschap. 

Een drijvende kracht voor het aangaan en in stand houden van informele schulden zijn juist de hoge drempels die (de toegang) tot formele (schuld)hulpinstanties in de weg staan. Dit geldt zowel voor Nederlandse moslims als voor mensen met andere achtergronden die in armoede leven. Schaamte en wantrouwen spelen een rol. Ook het gebrek aan aansluiting bij de leefwereld en begrip voor wat leeft binnen de gemeenschap rondom schulden vormt een drempel. 

(Structurele) oplossingen en handelingsperspectieven

Er zijn nog geen oplossingsrichtingen of handelingsperspectieven voor het groeiende probleem van informele schulden; het huidige systeem is nog niet ingericht op het in goede banen leiden van informele schulden en het aanpakken van problematische informele schulden. In schuldtrajecten wordt over het algemeen ingezet op formele schulden. Er is vaak geen aandacht voor informele schulden en hulpverleners weten niet hoe zij met deze schulden om moeten gaan. 

Aanbevelingen

De volgende aanbevelingen zijn nuttig voor ministeries, gemeenten en andere stakeholders, waaronder zelforganisaties, formele (schuld)hulpinstanties, vrijwilligers, beleidsmakers en professionals:

• Zet in op kennisvermeerdering, bewustwording en educatie voor inwoners en hulpverleners. 
• Maak informele schulden onderdeel van het thema bestaanszekerheid.
• Maak ruimte voor een cultuursensitieve aanpak.
• Verbeter de toegang tot formele (schuld)hulpinstanties.
• Versterk de samenwerking tussen formele en informele (schuld)hulpinstanties.
• Bied ondersteuning bij informele schulden.
• Investeer in diepgaand onderzoek naar informele schulden onder de bevolking.