Verantwoord financieel gedrag bevorderen: wat werkt?

Verantwoord financieel gedrag van burgers is belangrijker dan ooit. Financiële educatie kan helpen om dit gedrag te bevorderen. Maar de beste resultaten bereik je als je educatie combineert met andere maatregelen.

Burgers moeten vaak ingewikkelde financiële beslissingen nemen. Denk aan een huis kopen, sparen voor de studie van de kinderen of een zorgverzekering kiezen.

De economische crisis was voor een deel het gevolg van onverantwoord financieel gedrag van financiële instellingen. Voor hen gelden nu strengere regels. Intussen begrijpen we hoe belangrijk ook verantwoord financieel gedrag van burgers is.

Een verkeerde financiële keuze heeft vaak grote gevolgen. Daarom is het belangrijk om verantwoord financieel gedrag te bevorderen.

Financiële educatie kan werken. Maar je krijgt meestal betere resultaten als je educatie combineert met voorlichting, opvoeding, regelgeving en toezicht.

Bij het ontwikkelen van interventies is het belangrijk:

• gebruik te maken van inzichten uit de gedragswetenschappen;
• om altijd de resultaten te onderzoeken.

Waarom is verantwoord financieel gedrag zo belangrijk?

Ook jongeren moeten al financiële beslissingen nemen, bijvoorbeeld over studiefinanciering. Een verkeerde keuze kan leiden tot langdurige financiële problemen.

Nibud en Wijzer in geldzaken willen daarom dat kinderen al op jonge leeftijd met geld leren omgaan. Op school en in gezinnen is hier vaak geen aandacht voor. Zeker niet als ouders al moeite hebben om hun eigen geldzaken op orde te houden.

Het aantal geldproblemen neemt toe. Ruim 32% van de Nederlandse huishoudens (2,3 miljoen) had in 2014 een vorm van betalingsachterstand. In 2011 was dat 28%, in 2009 25%. Zeker 7% van de Nederlandse huishoudens heeft problematische schulden.

De digitalisering zorgt voor extra problemen. Geld is minder tastbaar dan vroeger. Bij pinbetalingen, online shoppen en bankieren zie je het geld niet uit je portemonnee verdwijnen.

Meer geld maakt niet altijd gelukkiger, meer grip op geld wel.

Voordelen voor de maatschappij

Verantwoord financieel gedrag is goed voor burgers zelf en leidt tot meer financieel welzijn. Er zijn ook voordelen voor de maatschappij, want het draagt bij aan:

• een financieel stabiele maatschappij;
• meer vertrouwen in de financiële sector;
• groei van de economie;
• minder maatschappelijke kosten, zoals kosten voor schuldhulpverlening, uitkeringen, opvang en kosten van huisuitzettingen.

Verantwoord financieel gedrag kun je onder andere bevorderen door financiële educatie. Nibud en Wijzer in geldzaken beschrijven financiële educatie als: alle activiteiten om de financiële vaardigheden van burgers te vergroten.

Financiële educatie alléén is niet de oplossing

Er is veel discussie over de effectiviteit van financiële educatie. Als educatie vooral de kennis vergroot, verander je daarmee niet het gedrag van mensen.

De beste resultaten krijg je met een slimme mix van financiële educatie, voorlichting, opvoeding, online tools, begeleiding en advies.

Formuleer bij het ontwikkelen van interventies altijd eerst het gedrag dat je wilt bereiken. Kijk daarna welke maatregelen de meeste kans op succes geven.

Het bevorderen van financiële vaardigheden is relatief nieuw

Het gaat niet alleen om welke keuzes je geeft en welke informatie je biedt. Ook hoe je keuzes en informatie aanbiedt, heeft grote invloed op de financiële beslissingen van burgers (keuzearchitectuur). Het is belangrijk om ook hier rekening mee te houden.

Soms hebben interventies onverwachte resultaten. Onderzoek daarom altijd het effect van een interventie, liefst met een gecontroleerd onderzoek. Als dat niet kan, voer dan een evaluatieonderzoek uit. Door de effecten te meten, kun je interventies verder verbeteren.

10 adviezen uit onderzoek naar effectiviteit

Het aantal (gedrags)wetenschappelijke artikelen over de effectiviteit van interventies neemt snel toe. Deze inzichten kun je gebruiken bij het ontwikkelen van nieuwe interventies en het verbeteren van bestaande interventies.

1. Pak het structureel aan. Eenmalige of kortdurende interventies zijn niet genoeg.
2. Sluit aan bij de cognitieve, sociale en psychologische ontwikkeling van mensen. Maar ook bij de belevingswereld. Bied informatie op het goede moment aan. Mensen staan namelijk meer open voor informatie die ze meteen kunnen gebruiken.
3. Laat mensen uit het onderwijs helpen bij het maken van lesmateriaal. Gebruik bewezen effectieve, activerende didactische methoden en train docenten.
4. Betrek de ouders bij de financiële educatie.
5. Maak ingewikkelde keuzes makkelijker door ze op te splitsen in kleine, concrete stappen. Dit kan bijvoorbeeld met keuzehulpen, tools en vergelijkingssites.
6. Zet in op weten, kunnen en doen. Met alleen kennis (weten) kun je gedrag niet veranderen. Je hebt ook vaardigheden (kunnen) nodig. En wat is er nodig om die kennis en vaardigheden in de praktijk te brengen (doen)? Denk aan motivatie, houding en geloof in eigen kunnen.
7. Laat mensen afspraken met zichzelf maken of bijvoorbeeld een automatische incasso instellen. Zulke ‘bindingstechnieken’ helpen mensen om goed gedrag vol te houden.
8. Gebruik sociale vergelijking (social proof). Mensen zien gedrag van anderen vaak als goed gedrag. Ook laten ze zich beïnvloeden door wat de meeste mensen doen.
9. Houd rekening met culturele factoren.
10. Leer mensen iets over psychologische technieken als mentaal boekhouden, framen, ankeren en self-efficacy (zie blz. 8). Deze geven mensen meer inzicht in hun gedrag en hoe bijvoorbeeld reclame hun gedrag beïnvloedt. Dit leidt tot bewustere keuzes.