Handreiking: omgaan met armoede op school

Hoe kun je als school armoede onder leerlingen signaleren? En hoe kun je leerlingen en ouders in armoede ondersteunen? Deze handreiking is ontwikkeld voor scholen in het basis- en voortgezet onderwijs.

1 op de 13 kinderen en jongeren in Nederland groeit op in armoede. Dat zijn gemiddeld 2 leerlingen per klas. Deze leerlingen groeien thuis en vaak ook in de buurt op in een omgeving die minder gunstig en stimulerend is, waardoor zij zich minder goed kunnen ontwikkelen. Onderwijs is de sleutel tot de ontwikkeling van kinderen en jongeren. Scholen kunnen een belangrijke rol spelen in het wegnemen van zaken die leerlingen daarbij belemmeren, zoals armoede. Hoewel scholen armoede niet (alleen) kunnen oplossen, kunnen zij er wel aan bijdragen dat elke leerling wordt gezien, kan meedoen en toekomstkansen krijgt in een veilige en stimulerende leeromgeving. Het vormgeven van een dergelijke inclusieve school vraagt niet alleen inzet van leraren, maar zeker ook van de directie, ondersteuners, zorgprofessionals, gemeenten en externe organisaties.

Aandacht voor armoede

Scholen hebben als taak om armoede te signaleren, leerlingen en ouders door te verwijzen naar ondersteuning en een veilige en stimulerende leeromgeving voor leerlingen te creëren. Elke functiegroep binnen en rondom school heeft hierbij een eigen taak.

Directie: Het is aan de directie om de kaders te schetsen en de toon te zetten voor de manier waarop de school omgaat met armoede.

Leraren: Het is de taak van klassenleerkrachten, docenten en mentoren om de leerlingen te helpen zich optimaal te ontwikkelen, door goed les te geven en door het creëren van een veilige en stimulerende omgeving in de klas. Daarnaast bouwen leraren een vertrouwensrelatie op met hun leerlingen, van waaruit zij armoede kunnen signaleren en een luisterend oor kunnen bieden. Samen met de leerling kan de leraar oplossingen bedenken voor alledaagse uitdagende problemen als gevolg van geldgebrek. Ook het opbouwen van een vertrouwensrelatie met ouders hoort tot de taak van de leraar.

Zorgprofessionals: De daadwerkelijke steun aan leerlingen wordt geboden door zorgprofessionals. Op veel scholen zijn zorgprofessionals aangesteld in of om de school voor ondersteuning aan zowel leerlingen als ouders. Het is afhankelijk van de grootte van de school, de aard van de leerling populatie en gemeentelijk beleid in welke omvang en vorm zorgprofessionals aan de school verbonden zijn.

Externe partners: Scholen schakelen regelmatig externe partners in zoals gemeenten, sport-, culturele en welzijnsorganisaties. Deze externe partners dragen bij aan het bieden van een stimulerende leeromgeving en/of ondersteuning van ouders.

Hoe kun je leerlingen in armoede ondersteunen?

Signaleren

Bouw een relatie met de leerlingen op. Het is belangrijk dat leraren alle leerlingen persoonlijk kennen. Je kunt bijvoorbeeld aan het begin van het schooljaar een kennismakingsgesprek houden met leerlingen en hun ouders. Bespreek wat het kind nodig heeft en vraag of er zorgen zijn die dat in de weg staan. Denk aan gezondheid, sociale spanningen en financiën. In de handreiking staat een ‘Gespreksleidraad’ waarmee je daar tactvol naar kunt vragen bij leerlingen en ouders. 

Ken de achtergrond van je leerlingen. In de ‘Checklist oudercontact’ in de handreiking kun je gegevens bijhouden over de thuissituatie. Zo leer je de leefwereld van je leerling kennen en kun je letten op signalen van armoede. 

Let op signalen van armoede. Vaak zijn die bijvoorbeeld in de lunchpauze of gymles het meest zichtbaar. Maar toch is armoede niet altijd zichtbaar, doordat ouders en kinderen er alles aan doen om financiële problemen te verbergen. Ouders laten hun kind bijvoorbeeld meegaan op schoolreis, hoewel ze die nauwelijks kunnen betalen. Armoede zorgt vaak voor stress of andere problemen bij de leerling thuis. Schoolprestaties kunnen daardoor verslechteren. Zowel stress als slechte cijfers kunnen dus een signaal zijn. Meer signalen vind je in de ‘Signaleringslijst armoede op school’.

Bespreek armoede. Als je signalen van armoede ziet, bespreek dat dan met de leerling of ouders. Ook dan kan de gespreksleidraad uit de handreiking helpen:

• Toon je gevoel. Zeg bijvoorbeeld: ‘Ik vind het lastig om erover te beginnen.’
•  Benoem een voorbeeld en geef geen oordeel: ‘Ik zag dat je geen lunch bij je had. Mag ik daar wat over vragen?’
•  Toon interesse en ga na of je de ouder of leerling goed begrijpt. Zeg bijvoorbeeld: ‘Ik zie dat u het lastig vindt’ of ‘Als ik u goed begrijp, bedoelt u…’
• Besluit sámen met ouders of leerling welke stappen jullie zetten. Vraag een leerling zelf oplossingen te bedenken, want elke leerling is anders. Ook jij kunt voorzichtig oplossingen aanbieden, maar de ander bepaalt zelf wat hij ermee doet.

Zorg voor een warme overdracht. Voer als directie, als het kan samen met een zorgprofessional, een intakegesprek met de ouders en een contactpersoon van de school. Bespreek daarin met ouders standaard de kosten van jullie school, en vertel ze over mogelijke regelingen of vergoedingen. 

Ondersteunen

Houd de schoolkosten laag. Hoge kosten veroorzaken extra stress bij gezinnen met geldzorgen. Je wilt geen leerlingen uitsluiten van activiteiten omdat ze die niet kunnen betalen.

Bied financiële steun en informeer ouders:

• Maak kosten afhankelijk van het inkomen van de ouders.
• Laat ouders in termijnen betalen en als dat niet kan, vergoed dan als school de kosten.
• Maak gebruik van regelingen van de overheid of andere fondsen. In de handreiking vind je een overzicht.
• Informeer ouders over welke financiële steun ze kunnen krijgen en bij wie ze die kunnen aanvragen. Maak een flyer die ook geschikt is voor laaggeletterden. In de handreiking staat een voorbeeld. 
• Zorg dat er 1 teamlid is dat álle regelingen en voorzieningen kent. 

Naast financiële steun kun je als school ook materiële steun geven. Denk aan een ontbijt of lunch voor leerlingen die dat thuis niet krijgen. Of maandverband voor meisjes die dat niet kunnen betalen. 

Stimuleren

Leer je leerlingen met geld omgaan en bespreek armoede in de klas (financiële educatie). In de handreiking vind je een overzicht van lesmaterialen, gastlessen en schuldprojecten. Je kunt ook bijvoorbeeld leerlingen boodschappen laten doen voor een activiteit.

Geef lessen over gezonde leefstijl (leefstijleducatie). Vooral leerlingen die in armoede leven, eten vaak ongezonder, bewegen minder en hebben meer stress dan andere leerlingen. 

In de handreiking vind je allerlei manieren om leerlingen een gezonde leefstijl te leren. Denk aan gezonde maaltijden in de kantine, een rookvrij schoolplein, kook- en smaaklessen of een schoolmoestuin. Zorg ook voor voldoende beweging en maak dat onderdeel van de lessen. Betrek ouders erbij, zodat er thuis ook aandacht voor een gezonde leefstijl is.

Vergroot de veerkracht van leerlingen. Leerlingen in armoede hebben thuis vaak stress en horen er op school niet altijd bij. Zorg op school daarom voor een positieve sfeer, zodat ze zich beter gaan voelen en meer zelfvertrouwen krijgen. Dan verbeteren ook hun schoolprestaties.

In de handreiking vind je een aantal programma’s om leerlingen vaardigheden te leren die hun veerkracht vergroten. Die programma’s zijn het meest effectief als je ze tijdens de hele schoolperiode aanbiedt en alle leraren erin traint.

Vergroot de wereld van je leerlingen. Bied samen met externe partners buiten schooltijd extra activiteiten aan. Denk aan sport- en culturele activiteiten of huiswerkbegeleiding. Zo vergroot je de kansen van deze leerlingen.

Versterk ouders. Organiseer activiteiten om ouders mee te laten doen en ook hun ontwikkeling te verbeteren. Denk aan koffie-ochtenden, een opvoed- of computercursus, vrijwilligerswerk of een spreekuur op school. Dit kunnen zorgprofessionals of externe partners organiseren.